Najstarszy plan Lubania

 

Przedstawię dzisiaj Czytelnikom, a zwłaszcza miłośnikom starych map Lubania, nie lada gratkę – najstarszy zachowany plan Lubania. Do tej pory zamieszczono w pracach dotyczących lubańskich archiwaliów niewiele rycin i planów sprzed 1760 roku (a więc wielkiego pożaru miasta), w zasadzie tylko dwa plany oraz trzy ryciny - panoramy zabudowy Starego Miasta. Tym bardziej było dla mnie zaskoczeniem, iż istnieje plan jeszcze starszy, który do tej pory nie został zauważony zarówno w polskiej, jak i niemieckiej literaturze. Natrafiłem na niego przypadkowo przeglądając stronę Uniwersytetu Karola w Pradze. Oryginał planu znajduje się obecnie w zbiorach map Fakultetu Przyrodniczego w Dziale Geologicznym. W bieżącym miesiącu podpisałem kilkustronicową umowę, na mocy której nabyłem kopię planu do celów badawczych (bardzo pomogła mi w tym inż. Markéta Hyndráková). 

 Na wstępie kilka podstawowych informacji o planie. Arkusz mapy ma wielkość 32,5 na 40 cm. Autor mapy nie jest znany. W metryczce opisującej mapę zamieszczono lakoniczny wpis „Filigran”. Pojęcie „filigran” odnosi się do techniki złotniczej polegającej na nakładaniu cienkich warstw złota lub w drugim znaczeniu jako znaku wodnego na papierze czerpanym. Plan owszem wykonany jest na papierze czerpanym, jednakże raczej prostą techniką malarską, zapewne akwarelą. Tak więc przypuszczam, iż jednak posiada jakiś znak wodny, może znak firmowy autora planu. Bez obejrzenia oryginału bezpośrednio w Pradze trudno jednak zgadnąć przyczynę takiego opisu.

W centralnej części karty znajduje się rysunek Starego Miasta, otoczonego murami miejskimi. Już od razu rzuca się w oczy, że autor dość idealistycznie podszedł do jego granic, które wytyczył na planie koła (nie był to jedyny przypadek takiego zobrazowania Lubania). Niestety jego autor prawie zignorował przedmieścia miejskie, uwzględniając tam tylko kilka obiektów. Nie dziwię się temu specjalnie, gdyż mieszczanie za „właściwe” miasto uważali część otoczoną murami miejskimi. Przedmieścia często podlegały pożarom lub grabieżom, a czasem to sami mieszkańcy miasta wewnętrznego palili budynki, które utrudniały widoczność i obronę. Mury obronne autor narysował na idealnym okręgu. Mur zewnętrzny posiada 19 bastei, mur wewnętrzny 15 bastei. Za murem zewnętrznym znajduje się fosa miejska, przed którą prawdopodobnie także znajduje się linia umocnień. W każdej z bram miejskich oznaczono budynek bramny, a więc punk poboru opłat za wjazd do centrum miasta.

 

Praski arkusz planu Lubania.

W prawym dolnym rogu autor umieścił legendę planu, a w górnym lewym rogu napis łaciński Laubanum oraz niemiecki Lauban. Legenda zawiera nazwy 22 ówczesnych najważniejszych obiektów miasta opisanych literami alfabetu (oznaczonych na planie), a także nazwy 16 ulic opisanych cyframi arabskimi (oznaczonych także na planie). Używane nazewnictwo dla obiektów w zasadzie nie jest zaskakujące, powtarza się w późniejszych okresach np. dla Domu Solnego użyto zamiast Salzthaus starszej nazwy – Kornhaus (Dom Zbożowy, która była powszechnie używana do XVIII wieku. Jeśli chodzi o nazewnictwo ulic to niewątpliwie należy już do znanych nam z kolejnych wieków, dawne nazwy średniowieczne zostały już wyparte, jak Bűttelgasse zastąpione na Stockgasse, czy Bockgasse na Schul Gasse (choć nazwę tą czasem umieszczano jeszcze w XIX wieku oznaczając odcinek dzisiejszej ulicy Szkolnej pomiędzy ul.Tkacką a Zaułkiem). 

 

Legenda planu.

Mapa jest kolorowa i zastosowane barwy mają ważne znaczenie. Niebieską oznaczono obiekty urzędowe (Ratusz) oraz sakralne (trzy kościoły). Obiekty sakralne katolickie, a dokładniej klasztoru magdalenek oznaczono barwą czarną. Czarno-białą szrafurą (litera K) oznaczono budynki kościelne (np. pastorówkę - primariat, szkołę). Barwą błękitną oznaczono cieki tzn. Potok Starolubański, a także co ciekawe część fosy miejskiej, która podlegała w razie konieczności wypełnieniu wodą poprzez kanał (Spűler). Choć zdaje się, że ta część fosy (w miejscu dzisiejszego Podwala) była w tym okresie chyba na stałe wypełniona wodą, gdyż z mapy wynika, iż znajdowały się przy niej młyn tkaczy (Tuchmacher Mőhle), a także pułapka rybna (Fischhalter) należąca do zakonu magdalenek oraz folusz miejski już nad Potokiem Starolubańskim (Walkműhle). W zasadzie więc fosa na tym odcinku bardziej służyła jako młynówka. Nota bene dość ciekawie to wygląda pod względem obronności, gdyż położenie miasta przy Siekierce i wypełnienie wodą fosy wskazuje, że największego zagrożenia spodziewano się od strony zachodniej. Na przedmieściach oznaczono jeszcze jeden ciekawy obiekt, za Bramą Bracką – Źródło Brackie (Brűder Brunnen), a więc zbiornik miejski, w którym ujmowano wodę i rozprowadzano w rejon ulicy Brackiej. Otóż kroniki miejskie podają, iż zbiornik ten wykonano w październiku 1601 (połowę budowy sfinansowała rada miejska, drugą mieszczanie, którzy korzystali z tego źródła). W 1729 roku przeprowadzono jego remont.

 

Na przedmieściach najdokładniej oznaczono część zachodnią z fosą wypełnioną wodą z Potoku Starolubańskiego.

Kwartały zabudowy podkreślono żółtą barwą, natomiast tereny zieleni typowo barwą zieloną. Te drugie w zwartym kompleksie występowały wzdłuż murów, na zapleczu domów przy Naumburger Gasse, wzdłuż murów na zapleczu Kreuz Gasse czy w pobliżu wówczas jeszcze nie istniejącej Bramy Żytawskiej. O ile wiadomym było o istnieniu terenów zieleni na zapleczach dzisiejszej ulicy Wrocławskiej (podmokłe obniżenie) czy Grunwaldzkiej, o tyle dla mnie zaskoczeniem jest ukazanie enklawy zieleni pomiędzy uliczką Rosengasse a murem miejskim (po 1945 roku Szenwalda, dziś nie istnieje). Oznaczono znane nam już z późniejszych okresów obszary ogrodu magdalenek, obszar ogrodu szkolnego, który nie obejmował całego zaplecza szkoły.

Czescy historycy określili czas wykonania mapy na okres pomiędzy 1600 a 1700 rokiem. I tutaj pojawia się zadanie dla historyka lokalnego. Czy aby podana data jest prawidłowa oraz czy można ją ewentualnie jeszcze bardziej uściślić? Jak wspomniałem do tej pory znane najstarsze plany i ryciny datowane są na przełom XVII/XVIII wieku i pierwszą połowę XVIII wieku. Wydaje mi się, iż nie ma problemu z podniesieniem dolnej daty wykonania planu, gdyż zaznaczono obiekty, które powstały w późniejszym okresie. Po pierwsze w centrum zespołu klasztornego oznaczono na niebiesko kaplicę Św. Anny. Była zbudowana w 1618 roku, wówczas przeniesiono do niej ołtarz Św. Anny z kościoła farnego. Na marginesie fragment pobliskiego kościoła parafialnego oznaczono na czarno, a więc według kolorystyki, ta część należała do katolików. Z historii kościoła wiadomo, iż chodziło o balkon, na którym znajdowało się wydzielone miejsce dla chóru zakonnego tzw. Nonnenchor, udostępnione później przez protestantów do modłów dla sióstr magdalenek. Z kronik wiadomo, iż wobec sporów z protestantami co do korzystania z kościoła, w nocy 12 grudnia 1619 roku młodzi fanatycy protestanccy zniszczyli drewniane przejście z klasztoru magdalenek bezpośrednio na balkon kościoła Św. Trójcy (tej samej nocy zniszczyli wspomnianą pułapkę rybną należącą do magdalenek), zostało ono odbudowane przez radę miasta, z rozkazu cesarza (tym razem jako murowane). Przejście jest uwidocznione na wspomnianej rycinie, a także kolejnych rycinach z XVIII wieku. Być może jest to także pewna wskazówka co do datowania, gdyż wątpię by na planie oznaczono wcześniejszy drewniany obiekt.

Na niebiesko oznaczyłem przejście z budynku klasztornego na dawny chór w kościele farnym. Było to "eksterytorialny" fragment przydzielony katolikom - magdalenkom w przejętym przez protestantów dawnym katolickim kościele parafialnym. Fragment ryciny z 1691 roku.

Na skraju cmentarza wokół kościoła farnego na planie oznaczono, aż trzy obiekty symbolem K, były to mieszkania dla protestanckich kaznodziei. Wiemy z innym przekazów i planów, że ten najbliżej ulicy Szkolnej zajmował główny pastor (pastor primarii), byłaby to więc pastorówka. Cały obszar dawnego cmentarza przykościelnego wokół kościoła farnego, a więc dzisiejszy Plac Lompy był obszarem zamkniętym. Na planie ukazane są bramy zamykające wszystkie ciągi dochodzące/wychodzące z tego obszaru. Pozwoliłem sobie obliczyć ten zamknięty obszar wokół kościoła farnego. Już przed obliczeniem spodziewałem się określonej wielkości i się nie pomyliłem – to około 40 arów, a więc dawny akr, nazywany także akrem boskim, gdyż przeważnie właśnie taki obszar wytyczano na rzecz miejskiego kościoła farnego wraz z otaczającym go miejscem na pochówki np. podobny wymiar w sąsiednim Bolesławcu, Lwówku czy Leśnej. Kościoły wiejskie, cmentarne, miały często mniejszą powierzchnię np. pół akra np. w sąsiedniej Olszynie czy Uniegoszczy. Kamiennym murem oddzielano strefę ziemi uświęconej (sacrum) od tzw. profanum. Nawet z załączonego planu wyraźnie widać, iż pierwotnie, tak jak w przypadku innych kościołów był to obszar o pierwotnie owalnym kształcie. Lokalizacja też była identyczna jak innych kościołów XII-XIII-wiecznych, a więc na lokalnym wyniesieniu (czasem nawet sztucznie podwyższano grunt, aby miejsce na kościół było wyraźnie bliżej nieba). Tego typu mury naokoło kościoła możemy do dziś obserwować w wielu okolicznych wioskach, a także szczątkowo także w miastach np. we wspomnianym Bolesławcu. Badania archeologiczne prowadzone w 2024 roku na Placu Lompy przy okazji przebudowy ulic potwierdziły istnienie muru okalającego "boski akr" i lubański kościół farny w odkrywkach w płd. i płn. części tego obszaru. Nota bene interesująca jest kwestia lokalizacja szkoły łacińskiej – analizując przebieg murów wokół kościoła, wynika, że szkoła, a wcześniej dom proboszcza, znajdowały się już poza nim, na części niekościelnej, acz bezpośrednio przy murze okalającym kościół (tak było np. w Uniegoszczy). Pojawia się też pytanie jak wchodzono do kaplicy Św. Jerzego? Jej mury zachowały się w piwnicach szkoły, wejście do niej znajdowało się od strony zachodniej, a więc musiało znajdować się na terenie sacrum. To nadal temat do rozwiązania.

Fragment planu rejonu wokół kościoła parafialnego. Widoczne zamknięcie placu i bramy przy każdym z wejść. Czerwony okręg obrazuje przybliżoną granicę dawnego "sacrum", które otoczone było bazaltowym murem.

Kolejną ciekawą wskazówką mogą być zmiany urbanistyczne. Takie zasadnicze różnice widoczne w stosunku do wspomnianych dwóch planów sprzed 1760 roku widoczne są w likwidacji jednej ulicy miejskiej. Plan ukazuje uliczkę pomiędzy dzisiejszą Dzielną a Ratuszową, na młodszych planach, już z XVIII wieku jest ona zabudowana. W tym miejscu stanął budynek przy dawnej Gorlitzer Str. 6. Po odbudowie miasta, po którymś z pożarów w XVII wieku, zabudowano ten fragment ulicy. Nowy budynek posiadał jednak w przyziemiu przejazd lub przejście, co jest ukazane na rycinie ukazującej kwartały przyległe do Rynku, datowane błędnie przez archiwistów na przełom XV/XVI wieku, faktycznie raczej pochodzącej z przełomu, a raczej bliżej końca XVII wieku (zapewne jednej pomiędzy 1670 a 1680 rokiem, gdyż rycina ukazuje Wieżę Kramarską bez dachu, który wiemy z kronik, iż spłonął wraz z zespołem zabudowy śródrynkowej - odbudowano kopułę dopiero w 1681 roku). Może ta dawna uliczka nosiła nazwę, która zanikła w późniejszych wiekach - Fleischergasse czyli Rzeźnicza (znajdowały się tam jatki mięsne), choć są i inne koncepcje, iż to część dawnej Bader Gasse lub Kleine Gorlitzer Gasse. Tego typu znaczące przebudowy urbanistyczne miały miejsce zawsze po wielkich pożarach. W opisywanym okresie największy pożar miał miejsce w 1659 roku, gdy praktycznie spopieleniu uległo całe Stare Miasto (za wyjątkiem kilku budynków), następnie w 1670, gdy wewnątrz murów spłonęło 290 budynków, a także w roku 1696, kiedy spłonęła południowa część Starego Miasta, w tym zabudowania w rejonie ul. Ratuszowej i Dzielnej-Starej. Kolejny pożar, który objął prawie całe Stare Miasto miał miejsce dopiero w 1760 roku. Opisywany plan miasta zawiera uliczkę jeszcze niezabudowaną, rycina zabudowy przyrynkowej ukazuje już przechodni budynek (1670-80), Zabudowanie tego przejścia musiało więc nastąpić po pożarze w 1670 lub po pożarze w 1659 roku. Podobnie zabudowano część dzisiejszej ulicy Piramowicza na odcinku łączącym się wcześniej z ulicą Szkolną (dzisiejszy budynek przy ul. Szkolnej 6). Jednak w tym przypadku miało to miejsce już po pożarze 1760 roku. Plan naszego miasta, podobnie jak dwa inne sprzed 1760 roku, ukazuje jeszcze istniejącą drogę.

Czerwoną linią oznaczyłem dawną uliczkę, zabudowaną po pożarze w XVII wieku.

Widoczna po prawej uliczka Heide Gasse (później Peter Gasse), do XVII wieku przebiegała dalej aż po Badergasse.

Na pierwszym planie obecna ulica Ratuszowa - po prawej od Rynku, po lewej do dawnej uliczki, zabudowanej w II połowie XVII wieku, choć jak widać jeszcze funkcjonował w przyziemiu przejazd. Fragment ryciny zapewne z końca XVII wieku.

Pewną zagadkę, która wydawała mi się, iż mogła naprowadzić na datowanie planu jest nazwa dzisiejszej ulicy Grunwaldzkiej – Creutz Gasse (Św. Krzyża) oraz oczywiście opisany w pobliżu kościół Św. Krzyża (Creuz Kirche). Nowy kościół protestancki Św. Krzyża zbudowano w latach 1704-06, jednakże odbyło się to w miejscu kościoła pod tym samym wezwaniem, wybudowanego jeszcze na początku XIV wieku przez mnichów franciszkańskich na gruncie podarowanym im przez księcia Henryka Jaworskiego. Plan ukazuje jeszcze ten starszy, średniowieczny kościół przyklasztorny. Tak więc ulica Creutz Gasse istniała już przed 1704 rokiem. Nie jest to więc element, po którym moglibyśmy datować górny czas powstania planu. Przy okazji wspomnę, że pierwotna nazwa dzisiejszych ulic Grunwaldzkiej i Szkolnej to Bockgasse, w wolnym tłumaczeniu "Mnisza" (Bock - tak potocznie określano mnichów). Po rozbudowie szkoły od dzisiejszego Zaułka ta część zwana była Schulgasse. Odcinek od dzisiejszego Zaułka do ulicy Tkackiej jeszcze jakiś czas nosił nazwę Bockgasse, by też z czasem wejść w skład Szkolnej. Odcinek od ulicy Tkackiej do klasztoru franciszkanów przyjął z czasem nazwę  Creutzgasse od nazwy kościoła.

Plan ukazuje jeszcze średniowieczny kościół Św. Krzyża, sprzed wyburzenia i budowy nowego kościoła przez protestantów (1703-1706).

Średniowieczny franciszkański kościół Św. Krzyża, jeszcze przed rozbiórką w 1703 roku. Widok od strony dzisiejszej ulicy Wąskiej przez ulicę Husytów (nazwa tragiczna, ahistoryczna, do zmiany!!!)

O ile dobrze przeprowadziłem powyższą analizę wówczas opisywany plan został sporządzony po 1618-22 roku, ale po kolejnym pożarze i odbudowie miasta czyli lata po 1659 roku lub po 1670 roku. Tak czy inaczej przed 1691 rokiem. Jest to więc III - IV ćwiartka XVII wieku. Czy poszedłem dobrym tropem? A może gdzieś popełniłem błąd przy uściślaniu daty wykonania planu? Czy można jeszcze dokładniej ustalić jego datę? Temat ten jest bardzo ciekawy i warty dalszego rozważania. A może Czytelnicy zwrócili uwagę na jakiś szczegół, który przeoczyłem, a pozwoli on na dokładniejsze uściślenie powstania tego zabytku albo całkowitą zmianę zaproponowanej przeze mnie chronologii ? 

 

   Tomasz Bernacki

Publikacja 29.10.2016 rok na luban24.pl, modyfikacja 22.12.2024 rok