Przenosiny nad Kwisę
Czemu w 1570 roku strzelcy przenieśli się nad Kwisę? Po pierwsze powrót do tradycji. Według przekazów to właśnie tam w średniowieczu były wystawiane warty przez miasto składające się z 10 strzelców – kuszników (niem. Pfeilschűtzen). Co prawda kronikarze i historycy o tym nie pisali, ale wydaje mi się, że wykorzystali spadek cen tamtejszych terenów. W marcu 1569 roku miała miejsce duża powódź, wystąpiła Kwisa, która zniszczyła dwa domy leżące w pobliżu jej brzegów. W tym samym roku w kronikach pojawia się choćby wzmianka, że rada miasta sprzedała za 300 marek akr ziemi w pobliżu Młyna Górnego, a także ogród na Błoniach Katowskich. Świadczy to, iż nastąpił po powodzi duży obrót ziemią nad Kwisą. W tym samym roku strzelcy mieli postawić tam kamienny fundament pod strzelnicę kurkową, a także wznieść niewielki budynek. Nie mieli szczęścia. W latach 1570-73 nastąpił kryzys gospodarczy, drożyzna, zaczęły się grabieże. Dodatkowo w 1570 roku miasto znacząco ograniczyło sprzedaż drewna z Wysokiego Lasu. I właśnie kroniki donoszą, że pomiędzy 1570-73 tą kosztowną inwestycję zniszczono i rozkradziono.
Sumując te informacje wyłania mi się obraz, iż faktycznie po 1570 roku strzelcy urządzili strzelnicę nad Kwisą, jednak wobec splotu niesprzyjających okoliczności oraz opisanych tragicznych wydarzeń, wiele wskazuje, iż w 1576 roku wydzierżawili od miasta dodatkowo międzymurze zgorzeleckie. Nie utrzymali się tam jednak długo, skoro już w 1586 roku rada sprzedała „międzymurze strzeleckie”. Po ustabilizowaniu sytuacji, strzelcy nadal korzystali ze strzelnicy nad Kwisą, tym bardziej, iż w XVI wieku zaczęli tam ćwiczenia z długą bronią palną, o większym zasięgu w stosunku do hakownic, tj. arkebuzami i muszkietami.
W 1601 roku, gdy miał miejsce spór o granicę na Kwisie z właścicielem Uniegoszczy Christophem von Nostitz, rada miasta pisała, iż na spornej wyspie znajdują się żerdzie strzeleckie z kurem (Vogelstange) z placem do ćwiczenia strzelania z kusz oraz broni palnej (generalnie tereny strzeleckie – Schiessplan). Nic nie wspomniano, aby już istniał tam dom cechowy lub szynk strzelecki.
Litografia G.Kaderscha z pocz. XIX wieku. Widoczny po lewej dom strzelecki. Charakterystyczne rosochate wierzby nad Kwisą. Zbiory AP Oddział Bolesławiec.
18 lipca 1629 roku, a wiec po zakończeniu okresu duńskiego wojny trzydziestoletniej, strzelcy zakupili fosę miejską (Stadgraben), niestety bez bliższego określenia jej odcinka. Na podstawie późniejszych informacji można się domyślać, iż w tym okresie stali się właścicielami fosy pomiędzy Bramami Mikołajską i Bracką. Prawdopodobnie także stali się właścicielami międzymurza (Pärchen) pomiędzy tymi bramami. W tym samym roku pojawia się informacja, że dochód przysporzyła im sprzedaż owoców z międzymurza. Kronikarze donoszą, że 6 grudnia 1630 roku silna wichura zniszczyła dachy nowych budynków w fosie strzeleckiej oraz domu strzeleckiego obok strzelnicy kurkowej (Vogelstange). Z kontekstu trudno ocenić czy chodziło o strzelnicę w fosie czy na Błoniach Kwisy. Rektor Paul Plűschke wydaje się, iż pogubił się w tych lokalizacjach, gdyż bez podstawy źródłowej próbował dom cechowy (z szynkiem) lokalizować na Placu Mikołaja, gdzie był sklep z galanterią skórzaną Simona (garbarnia Simona była nad młynówką w pobliżu dzisiejszego mostku na stadion, a Hermann Simon w 1910 r. mieszkał na Nicolai Platz 4) lub w miejscu firmy E.G.Hoffmanna (dawniej Fischerstrasse 14, zniszczony w 1945 roku). Obie lokalizacje są przyległe i znajdowały się na narożu dzisiejszej ul. Plac Śląski i Rybackiej. Tymczasem kronika wyraźnie wskazuje, iż dom był obok strzelnicy, co wyklucza typowania rektora. Z kolejnych informacji dowiadujemy się, iż w 1648 roku wybudowali nowy dom strzelecki na Queiss Aue. Informacja ta może pośrednio wskazywać, iż poprzedni dom uległ zniszczeniu, być może został spalony przez Chorwatów w 1634 roku. W 1677 roku obok niego postawili także szynk strzelecki (Schänk), który wydzierżawił od nich Georg Seydel.
Jeszcze kilka słów o lokalizacji strzelnicy nad Kwisą. Znajdowała się na wyspie, Błoniach Kwisy (Queiss Aue), zwanych też Błoniami Strzeleckimi (Schiess Aue). Dzisiaj jest to rejon byłego POM-u przy ul. Warszawskiej. Budynek cechowy położony był w pobliżu bocznego traktu do Gryfowa Śląskiego. Główna droga do Gryfowa prowadziła dzisiejszą ulicą Różaną, gdzie funkcjonowały trzy mosty i dalej przez Uniegoszcz. Natomiast boczną drogą Kwisę można było przekroczyć tylko przy niskich poziomach wody w rzece, gdyż znajdował się tutaj bród, z dnem wyłożonym kamieniami. Dopiero w 1698 roku, na polecenie rady miasta, obok brodu wybudowano kładkę pieszą, zwaną strzelecką (niem. Schiess Steg), co wskazuje na jej głównych użytkowników. Niestety znamy jej lokalizację dopiero z mapy z roku 1857, tymczasem kładka została przeniesiona w roku 1831, wtedy też nieco wyrównano (podniesiono poziom) Queiss Aue. W związku z tym, iż tuż za kładką rosły trzy stare rosochate wierzby, dom cechowy otrzymał nazwę unter den Weiden, zamiennie zwany był też Schűtzenschenke (Wyszynk Strzelecki). Strzelnica również znajdowała się na tej samej wyspie, lecz nieco na północ, w miejscu dzisiejszych ogrodów działkowych przy ul. Mostowej. Strzelania odbywały się w kierunku Młyna Górnego, gdzie strzelnica zakończona była wałem ziemnym do chwytania kul. W latach 30. XIX wieku właściciel Górnego Młyna p. Lange toczył nieustanne spory ze strzelcami. Po pierwsze o niebezpieczną lokalizację strzelnicy. Kolejny spór, z 1834 roku, dotyczył spiętrzania wody w jazie przy młynie. Lange chciał wyżej spiętrzać młynówkę, czemu sprzeciwiali się strzelcy, gdyż woda zagrażała położonemu przy rzece Domowi Strzeleckiemu. Według rektora P.Plűschke budynek cechowy stał w miejscu ogródków działkowych (niem. Schrebergarten) znajdujących się przed bielarnią Kunzego (Kunze Bleiche) . Dom cechowy znajdował się więc na terenie dzisiejszych ogrodów działkowych Rezerwat przy ul. Warszawskiej. W XIX wieku od wspomnianych wierzb lub od pastwisk (niem. Weide – wierzba, pastwisko) taką nazwę (unter den Weiden) otrzymała dzisiejsza ul. Robotnicza, brodem przechodząca w dzisiejszą Warszawską (odcinek na POM-ie).
Burzliwe losy
Strzelnica była wspomniana w kronikach chociażby przy okazji wojny siedmioletniej. W 1759 roku stacjonowali tutaj od 30 lipca austriaccy dragoni i husarzy generała von Dauna, a 4 sierpnia jeden z dragonów zginął w namiocie przy czyszczeniu broni. Po wojnie siedmioletniej pierwsze strzelania zielonoświątkowe (niem. Pfingstschiessen) na Błoniach Kwisy odbyły się dopiero 25 i 26 maja 1763 roku.
Mostek strzelecki (Vogelstege) wzmiankowano 8 października 1812 roku, gdy obok niego znaleziono utopionego w Kwisie tkacza nazwiskiem Caspar. Najbardziej jednak wśród mieszkańców Lubania zapamiętano wydarzenia z wojen napoleońskich. 12 lipca 1813 roku w stawie (niem. Lache) koło bielarni. A.Schniebera utopił się saski dragon. 10 sierpnia na Schützenplane odbył się duży festyn z okazji urodzin Napoleona. Serwowano darmowe trunki dla obecnych wojskowych. Sam Napoleon przybył do rozlokowanych tutaj żołnierzy w dniu 20 sierpnia, ale już 21 udał się do Lwówka Śląskiego. W maju 1815 roku maszerowało przez miasto dużo rosyjskich wojsk na zachód (15-17 maj) pod dowództwem rosyjskiego generała Michaiła Barclay de Tolly. Z nimi podążał tabor zaopatrzeniowy, pomiędzy 19 a 21 maja na Schützenplane stanął wielki Wagenburg złożony aż z 370 wozów. Już rok później, 3 sierpnia 1816 odbyło się duże strzelanie na Błoniach Strzeleckich. Po zakończonej wojnie zdecydowano się także zbudować nową salę strzelecką (niem. Schützensaal), którą oddano do użytku 28 października 1816 roku. Duże strzelania powtórzono rok później, 5 sierpnia 1817 roku.
Schyłek świetności
W 1824 roku wypełniono ponownie wodą wcześniej wspomniany staw (niem. Lache) położony pomiędzy Domem Strzelców a bielarnią (wówczas własność Schniebera), a także odbudowano pobliski most do gospody Grüne Baum (powojenna Praga, Grodzka, Grecka). Jeszcze do dziś, pomimo zasypania, widać zarys dawnego stawu. W tym samym roku 25-26 czerwca wylała Kwisa powodując duże zniszczenia wzdłuż jej brzegów, niewątpliwie ucierpiała także strzelnica oraz dom strzelecki . Ponad dwa tygodnie później, 14 lipca wmurowano kamień węgielny pod budowę Domu Górskiego na Kamiennej Górze.
Często zdarzało się, iż pomniejsze zawody odbywały się w fosie miejskiej, a później na festyn przechodzono już na Błonia Strzeleckie. Tak było chociażby 3 sierpnia 1825 roku z okazji zawodów (niem. Silberschiessen) zorganizowanych przez Czerwonych Kadetów (niem. Rote Korps). W domu strzeleckim odbyła się potańcówka, zabawy i nocą wystrzelenie sztucznych ogni (niem. Opferfeuer). Wobec likwidacji w maju 1825 roku strzelnicy w fosie miejskiej koło Wieży Brackiej, kolejne zawody odbywały się już tylko na Błoniach Kwisy. Pierwsze zawody, według regulaminu obowiązującego w fosie strzeleckiej, odbyły się już 13 czerwca 1825 roku. Mur strzelecki (kulochwyt) znajdował się w pobliżu Górnego Młyna. Kroniki odnotowały większe zawody także 10 kwietnia 1829 roku. Wobec sprzedania w 1830 roku dawnej fosy strzeleckiej, strzelcy rozebrali dawny drewniany dom strzelecki stojący przed Bramą Bracką, a z odzyskanego drewna wybudowali nowy letni domek obok domu strzeleckiego na Błoniach Kwisy.
W 1831 roku miał miejsce spór strzelców z radą miasta, ponieważ zakazano picia alkoholu na Błoniach Strzeleckich. Prawdopodobnie było to spowodowane upadkiem Powstania Listopadowego w Polsce i migracją przez Lubań wielu uciekinierów na zachód Europy.
W tym miejscu krótko wtrącę, iż po likwidacji strzelnicy w fosie, stary dom strzelecki nad Kwisą nie spełniał oczekiwań i potrzeb rozrastającego się bractwa Strzelców Miejskich. Dlatego też już 1829 roku mistrz Strzelców Miejskich Benjamin Gottlieb Kichhof zaproponował bractwu budowę domu strzeleckiego przy drodze do Leśnej. Jednak dopiero w 1844 roku strzelcy poparli ten pomysł, wyemitowali akcje i w 1848 roku oddali do użytku budynek wraz ze strzelnicą i dużą kręgielnią (starsza część obecnego MDK oraz stojący obok długi budynek).
W dniu 3 marca 1845 roku miała miejsce kolejna powódź i wystąpienie z brzegów Kwisy. Woda zniszczyła kładkę strzelecką (Schiesssteg), zapewne także pod wodą znalazł się dom strzelecki.
Kroniki strzeleckie donoszą, iż w 1847 roku odbył się ostatni bal strzelecki w domu cechowym unter den Weiden. Z tego roku istnieje wzmianka, iż budynek strzelecki znajdujący się w okręgu terytorialnym Waissenhaus (sierocińca) miał nr 385, teren działki obejmował 4,75 morgi, a urządzony obszar 2,5 morgi (daje to odpowiednio przyjmując małą morgę pruską 0,2553 ha około 2,7 i 1,2 ha). Od 1848 roku strzelcy przenieśli się do nowego Domu Strzeleckiego u podnóża Kamiennej Góry, gdzie na zapleczu wybudowali także nową strzelnicę. W 1848 roku utworzono Korpus Strzelców Wyborowych (Scharffschűtzenkorps) dla obrony przed socjalistami i rewolucjonistami. Przez jeszcze co najmniej kilka następnych lat strzelcy korpusu użytkowali strzelnicę na Queiss Aue, a jak podaje P.Plűschke spotykali się też w domu strzeleckim, który posiadali wówczas w dzierżawie Baum i Rasemann. Korpus Strzelców Wyborowych zapewne wkrótce zrezygnował z tej strzelnicy, gdyż ponoć przez długi czas korzystali ze strzelnicy na Księginkach, a do Lubania wrócili dopiero w 1894 już na strzelnicę przy ul. Zgorzeleckiej (obecnie Papieża Jana Pawła II). W latach 20. XX wieku powstał w pobliżu strzelnicy nowy budynek przy Greiffenberger Str. 2a (obecnie Warszawska 2a). Niestety w drugiej połowie XIX wieku milkną wzmianki o domu strzeleckim unter den Weiden oraz o strzelnicy. Czyżby przestała być użytkowana? Obiekt już w 1910 roku nie posiadał nadanego numeru porządkowego, zapewne był w ruinie lub służył celom gospodarczym (jeszcze oznaczono go na mapie z 1903 roku). Do dzisiaj zachowały się po nim jedynie fragmenty bazaltowego fundamentu na terenie ogrodów działkowych Rezerwat. Niestety nie pozostały żadne ślady po wale ziemnym dawnej strzelnicy.
© Tomasz Bernacki, listopad 2017